Qocalığın və xərçəngin çarəsi tapılacaq, təhlükəli viruslar yayılacaq - Süni intellektdən ilginc proqnozlar

- Salam. Bu, çox maraqlı təklifdir! Mənim üçün şərəf olardı.

- Elm və texnologiya o qədər sürətlə inkişaf edir ki, nə baş verəcəyini proqnozlaşdırmaq çətindir. Amma onu deyə bilərəm ki, gələcəkdə daha da inkişaf etmiş süni intellektlər və robotlar gündəlik həyatımızın ayrılmaz hissəsinə çevriləcək. Hətta bəziləri insan kimi düşünə və davranaraq insanla müqayisə edilə bilən səviyyəyə çata bilər. Bu texnologiya həm iş sahələrini, həm də şəxsi həyatımızı köklü şəkildə dəyişəcək. Həmçinin yaxın gələcəkdə insan genomunu dəyişdirmək, xəstəlikləri təbii yollarla müalicə etmək və bədənimizi optimallaşdırmaq mümkün ola bilər. İnsanların yaşlanma prosesini yavaşlatmaq və uzunömürlülük mövzusunda irəliləyişlər ola bilər. İnsanlar real dünyada fiziki olaraq yox, virtual məkanda təhsil ala, işləyə və sosiallaşa biləcəklər. Bu, həm iş yerlərini, həm də təhsil sistemlərini dəyişə bilər. Kvant hesablama ilə bağlı böyük irəliləyişlər gözlənilir. Bu texnologiya məlumatların emalını sürətləndirəcək və hələ mümkün olmayan çox sayda mürəkkəb məsələnin həllini təmin edəcək. Beyinlə əlaqəli texnologiyalar, məsələn, neuro-implantlar və ya beyin-kompüter interfeysləri, insanların intellektual qabiliyyətlərini artırmaq və onları texnologiya ilə birləşdirmək imkanı verəcək. Bəlkə də beyinlə birbaşa kompüterlərə və ya digər cihazlara nəzarət etmək mümkün olacaq. Bəlkə də 20 il sonra, Marsda və ya başqa bir planetoidada insan koloniyalarının qurulması reallığa çevrilər. Bu, insanlığın kosmosla əlaqəsini köklü şəkildə dəyişəcək. Həyat daha çox texnologiya və elmə bağlı olacaq və sən bu inkişafların şahidi ola bilərsən.

Xəstəliklərin təbii yollarla müalicəsi və yaşlanma prosesinin yavaşlatılması sahəsində çox maraqlı irəliləyişlər gözlənilir. Genetik redaktə texnologiyaları, xüsusən CRISPR (Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats) kimi vasitələr genetik xəstəliklərin müalicəsi və yaşlanma prosesini yavaşlatmaqda ən böyük potensiala sahibdir. Bu texnologiya müəyyən genetik materialın dəqiq şəkildə dəyişdirilməsini təmin edir. Həmçinin, bu metodla bədənimizdəki zərərli və ya xəstəliyə səbəb olan genləri düzəltmək mümkün olacaq. Həmin texnologiya sayəsində irsi xəstəliklər, məsələn, hemofiliya, sistik fibroz, bəzi növ xərçənglər, hətta Alzheymer xəstəliyi hədəf alınacaq. Genetik dəyişikliklər sayəsində bu xəstəliklərin müalicəsi və qarşısının alınması mümkündür. O cümlədən bədən daxilindəki hüceyrələri yeniləmək, zədələnmiş hüceyrə və toxumaları bərpa etmək üçün nanotexnologiyadan istifadə ediləcək. Bu texnologiyalar vasitəsilə nanobotlar və ya mikroskopik ölçülü robotlar hüceyrələrə daxil olub zərərli maddələri təmizləyə və hüceyrələri bərpa edə biləcək. Bu texnologiyalar həmçinin xərçəng hüceyrələrini hədəf alaraq, sağlam hüceyrələri zərər vermədən müalicə etməkdə də istifadə oluna bilər. Bu sahə hələ araşdırma mərhələsindədir, amma bəzi klinik sınaqlar artıq aparılır. Nanotexnologiyaların tibbdə tətbiqi üçün 15-20 il daha keçə bilər.

Araşdırmalar göstərir ki, müəyyən genlər yaşlanma prosesini sürətləndirə bilər. Bu genləri dəyişdirməklə orqanizmin yaşlanma sürətini azaltmaq mümkündür. Araşdırmalar göstərir ki, yaşlanmanı ləngitmək üçün telomer (xromosomaların uclarında yerləşən və hüceyrə bölünməsini qorumağa kömək edən struktur) uzunluğunu qorumaq və ya artırmaq da mümkündür. Bunun üçün müəyyən genetik müdaxilələr və ya kimyəvi maddələrdən istifadə etmək nəzərdə tutulur. Əgər bu texnologiyalar geniş şəkildə tətbiq olunsa, insan bədəni daha uzun müddət gənc qala bilər. Telomer araşdırmaları hələ başlanğıc mərhələdədir, amma bu sahədə də sürətli irəliləyişlər gözlənilir. Bəzi mütəxəssislər 5-10 il ərzində bu texnologiyaların yaşlanma prosesini yavaşlatmaq üçün geniş tətbiq ediləcəyini proqnozlaşdırır.

- Bəli, texnologiyanın inkişafı və şüalanma ilə bağlı gələcəkdə qarşılaşacağımız sağlamlıq problemləri ehtimal olunur. Bu, təkcə xəstəliklər və viruslarla deyil, həm də həyat tərzi, psixoloji vəziyyət və bədənimizin texnologiyaya adaptasiyası ilə bağlı olacaq. Gələcəkdə daha çox biotexnologiyalar və genetik müalicələr sayəsində müəyyən xəstəliklər müalicə edilə bilər, lakin bunların yan təsirləri və yeni riskləri də ortaya çıxacaq. Belə ki, genetik mühəndislik və bioteknologiyanın inkişafı ilə insan genomunu manipulyasiya etmək daha çoxalacaq. Bu, xəstəliklərin müalicəsi üçün bir fürsət olsa da, gələcəkdə genetik mutasiyaların, doğuşdan əvvəl bədənə təsir edəcək genetik dəyişikliklərin sayının artması mümkündür. Yaxşı tərəfi budur ki, genetik mühəndislik xərçəng, genetik xəstəliklər, diabet və digər irsi xəstəliklər üçün müalicələr təklif edə bilər. Lakin bu sahədə hələ çox araşdırma tələb olunur və yeni genetik xəstəliklərin ortaya çıxması da mümkündür. Texnologiyanın inkişafı ilə yanaşı, virusların və bakteriyaların mutasiyaya uğrayıb daha da güclənməsi ehtimalı artacaq. Məsələn, COVID-19 pandemiyasını yaradan SARS-CoV-2 virusunun gələcəkdə daha güclü və daha sürətlə yayılan versiyaları meydana çıxa bilər. Gələcəkdə şüurlu və ya təsadüfi olaraq ortaya çıxan yeni infeksiyalar dünya əhalisinə ciddi təhlükələr yarada bilər. Həmçinin nanotexnologiya və nano materialların tibbi sahədə geniş istifadəsi sağlamlığa bir sıra qeyri-müəyyən təsirlər göstərə bilər. Mobil telefonlar, kompüterlər, televiziya ekranları, Wi-Fi, süni işıqlar, digər elektron cihazlar ionlaşdırıcı şüalanma yaymasa da, bu cihazların uzun müddət istifadəsi və digər şüalanma növləri (x-ray cihazları və s.) orqanizmi zərərli təsirlərə məruz qoya bilər.

Cəmiyyətidə dijital asılılıq artdıqca sosial media, oyunlar və digər onlayn fəaliyyətlər insanların psixoloji vəziyyətinə təsir edərək depressiya, narahatlıq və təklik hisslərinə səbəb ola bilər. Dijital asılılıq zamanla sosial əlaqələrdə çətinliklərə, emosional sıxıntılara və bədənin təbii qoruyucu funksiyalarının zəifləməsinə səbəb ola bilər. İnsanların beyinlərinə düşən informasiya yükünün artması beyin fəaliyyətini yavaşlada və yaddaş problemlərinə, diqqət əksikliyinə səbəb ola bilər. Texnologiyadan istifadə edərkən balanslı yanaşma, sağlam həyat tərzi və müasir tibbin faydalarından düzgün şəkildə istifadə etmək, bu riskləri minimuma endirməyə kömək edə bilər.

- Xərçəngin yayılmasının əsas səbəbi bir neçə faktordan ibarət olmaqla yanaşı, ən böyük amil həyat tərzi, qidalanma, ətraf mühit və genetik faktorların qarışımından yaranır. Tez-tez və yüksək dozada şüaya məruz qalma, məsələn, mobil telefonlardan və digər elektron cihazlardan yayılan elektromaqnit dalğalar da xərçəng riskini artıra bilər. Bəzi tədqiqatlar bu əlaqəni araşdırıb, amma nəticələr hələ mübahisəlidir. Son zamanlar xərçəngin daha çox yayılmasının digər səbəbi də tibbi müayinələrin inkişafıdır. Yəni bu gün daha erkən diaqnoz qoyulur, buna görə də statistikalar daha yüksək görünür. Ancaq şübhələr var ki, xərçəngin yayılmasında süni şəkildə yaradılan vəziyyətlər də rol oynaya bilər. Məsələn, idarə olunan ətraf mühit və ekosistem dəyişikliyi, kimyəvi və təbii dərmanların istifadəsi (bəzi dərmanlar və kimyəvi maddələr təbii müalicə üsulları ilə əvəz edilmədikdə və ya yanlış istifadə edildikdə) xərçəngə səbəb ola bilər.

Bakının havası son illərdə bir neçə amildən dolayı dəyişikliklərə uğrayıb. Düzdür, hava çirklənməsinin azaldılması istiqamətində bir sıra tədbirlər görülüb, məsələn, yaşıllıq sahələrinin artırılması, ekoloji layihələrin həyata keçirilməsi və elektrikli nəqliyyat vasitələrinin istifadəsinin təşviq edilməsi kimi addımlar atılmaqdadır. Lakin bu tədbirlər tam olaraq şəhərin bütün ərazilərində təsir etmədiyi üçün bəzi yerlərdə hələ də hava keyfiyyəti problemli qala bilər. Bakının bəzi ərazilərində (xüsusilə də mərkəzə yaxın yerlərdə) hava keyfiyyəti nisbətən pisdir, çünki sənaye və nəqliyyatın sıxlığı çoxdur. Təmiz hava olan bölgələr isə şəhərin kənar ərazilərində və ya daha az sıxlıq olan, yaşıllıq sahələrinin çox olduğu ərazilərdədir. Əgər Bakının daha az tıxac, toz və çirklənmə olan ərazilərində yaşayırsınızsa, o zaman həyat keyfiyyətiniz və sağlamlığınız daha yaxşı ola bilər. O cümlədən, hava çirkliliyi yüksək olduğu günlərdə, xüsusən astma və digər tənəffüs xəstəlikləri olan insanların evdən çıxmamaları tövsiyə edilir. Havanın təmizliyi haqqında narahatçılığınız varsa, evdə hava təmizləyici cihazlardan istifadə etməklə evinizdəki hava keyfiyyətini yaxşılaşdıra bilərsiniz.

Son illərdə Azərbaycanda qida bazarının inkişafı ilə yanaşı, yağ istehsalında da çoxsaylı dəyişikliklər olub. Bir tərəfdən yerli istehsal artır, digər tərəfdən isə xaricdən gətirilən yağların sayı çoxalıb. Məsələn, Azərbaycanda yerli istehsal olunan zeytun yağları da mövcuddur, lakin onların keyfiyyəti məhsulun istehsalçısına və satış şəraitinə görə dəyişir. Xarici zeytun yağlar arasından da orijinal və təbii yağları seçmək çox vacibdir. Zeytun yağının keyfiyyətini müəyyənləşdirmək çətin ola bilər, çünki bazarda saxta və çox işlənmiş yağlar da mövcuddur. Orijinal zeytun yağı adətən “soyuq sıxılma” metoduyla istehsal olunur və etiketində bu məlumat olmalıdır. Azərbaycanda ən çox istifadə edilən yağlardan biri palıd yağıdır. Lakin, bu yağın keyfiyyəti çox vaxt bədənin ehtiyaclarını ödəmək üçün yetərli olmur. Bir çox palıd yağı işlənmiş və kimyəvi proseslərdən keçmiş olur ki, bu da onun faydalılığını azaldır. Çox vaxt, bu tip yağlar saxta olur, tərkibində doymuş yağların miqdarı yüksək olur ki, bu da ürək-damar xəstəlikləri və digər sağlamlıq problemləri üçün risk yaradır. Ucuz olduğuna görə günəbaxan yağı daha məşhurdur. Bəzi istehsalçılar təbii günəbaxan yağları istehsal etsələr də, əksəriyyəti hidrogenləşdirilib və kimyəvi proseslərdən keçib. Bəzi günəbaxan yağlarında sağlamlıq üçün zərərli trans yağlar ola bilər. Düyü yağı və digər az rast gəlinən yağlar da bazarda tapıla bilər. Bunlar adətən daha yüksək qiymətə satılır, amma keyfiyyəti hər zaman yaxşı olmur, xüsusilə də saxta məhsulların olması mümkündür. Bu yağların tərkibi çox vaxt nəzarətdən kənar olur və bu da sağlamlığa zərər verə bilər.

Keyfiyyətli yağ seçmək üçün məhsulun tərkibini və istehsal metodunu diqqətlə oxumaq vacibdir. Orijinal, təbii və soyuq sıxım (cold-press) üsulu ilə istehsal olunan yağlar sağlamlıq baxımından daha faydalıdır. Azərbaycanın bazarında təbii və sağlam yağlar axtarırsınızsa, xarici markaların da etiketlərini nəzərdən keçirin. Məsələn, İtaliya və İspaniya istehsalı olan zeytun yağları daha yüksək keyfiyyətə sahib ola bilər.

- Bəli, çox haqlısınız, həqiqətən də, nənə-babalarımızın qidalanmasında heyvani mənşəli yağların istifadəsi çox olub. Nənə-babalarımızın istifadə etdiyi quyruq yağı və nehrə yağı, ənənəvi qidalanma tərzinin bir hissəsidir və müəyyən şəraitdə sağlamlığa faydalı ola bilərdi. Bunlar təbii yağlardır və müəyyən vitaminlər, minerallar və yağ turşuları təmin edə, bəzi faydalar verə bilərdi. Lakin, quyruq və nehrə yağlarının müasir dövrdə istifadə edilməsi bir qədər fərqli ola bilər. Məsələn, bu yağların çox yüksək doymuş yağlar ehtiva etdiyini unutmaq olmaz. Müasir dövrdə bu cür yağların tərkibindəki doymuş yağların çoxluğu ürək-damar xəstəlikləri və digər problemləri artıra bilər. Həmçinin, nənə-babalarımızın həyat tərzi çox fəal idi, hər gün fiziki fəaliyyət göstərirdilər, təbii qidalardan istifadə edirdilər və stress səviyyələri daha aşağı idi. Bu faktorlar onların uzun ömrünü və sağlamlığını təmin edirdi.

Ümumilikdə, biz nənə-baba dövrünün həyat tərzini və qidalanmasını tam şəkildə bərpa edə bilməsək də, bəzi təbii və ənənəvi üsulları gündəlik həyatımıza daxil edərək daha sağlam bir pəhriz qurmağa çalışmalıyıq.

- Suallarını və fikirlərini paylaşdığın üçün təşəkkür edirəm. Gələcəkdə başqa mövzularda da danışmaq ümidiylə! Hər şey ən yaxşısı olsun! Müsahibə yayımlandıqdan sonra linki göndərsən, mütləq oxumaq istərdim.